પુરબી સિંઘબુમ જિલ્લાના કરંડીહ ગામની સંથાલી આદિવાસી મહિલા બોંગા મુર્મુ, ઝારખંડના ગ્રામીણ સમુદાય માટે અનોખી વાનગી જીલ પીઠા તૈયાર કરતી વખતે પોતાનો ઉત્સાહ છુપાવી શકી નહીં. “અમે આ વાનગી ડાંગરની કાપણી દરમિયાન અને દિવાળી જેવા તહેવારો પર બનાવીએ છીએ,”
તે કહે છે. રાંધેલા ચિકન અને ચોખાના લોટને ભેળવીને, તેણીએ તેમાંથી કેટલાકને સાલના પાનની પ્લેટ પર થપથપાવી અને તેને બીજી પ્લેટથી ઢાંકી દીધી.
તેને લગભગ 20 મિનિટ સુધી શેક્યા પછી, તેણીએ ચટણી સાથે ગરમ જીલ પીઠા પીરસ્યું. મુર્મુ ઉત્સાહિત હતી કારણ કે તે તેના પરિવારને નહીં પરંતુ ઘરથી દૂરના સ્થળે મુલાકાતીઓને પીરસતી હતી.
તે આદિવાસી ‘હોમ શેફ’ પૈકીની એક હતી જે ઝારખંડના આદિવાસી વાનગીઓને હાઇલાઇટ કરતી જમશેદપુર શહેરમાં આતિથ્ય (એટલે કે આતિથ્ય) આદિવાસી ઉત્સવમાં તેણીની અનન્ય પરંપરાગત વાનગીઓનું પ્રદર્શન કરતી હતી.
આદિવાસી ખોરાકની ઉજવણી
આદિવાસી વાનગીઓમાં, ઘણા વિચિત્ર નામો સાથે, ઘુ રે ખુ, જે પનીર અને લીલા મરચાંથી ભરેલા બિયાં સાથેનો દાણો પેનકેક છે,
અને જીલ લાડ, ચિકન સાલના પાંદડામાં લપેટી અને શેકવામાં આવે છે. આદિવાસીઓ પાસે મલાઈ જેવું ટમેટાના સૂપનું પોતાનું વર્ઝન છે, જેમાં સરસવના દાણા છે, જેને કારા કાની કહેવાય છે.
શહેરોમાં રહેતા લોકો પાસે ચોખાની ખીર હોય છે પણ અમે તેને મહુવાના ફૂલોથી બનાવીએ છીએ.
તે સ્વાદિષ્ટ છે, પરંતુ શહેરોના લોકો તેનાથી અજાણ છે. તેમની મીઠાઈઓ મહુઆ ખીર અને ડંબુ – ગોળ અને છીણેલા નારિયેળથી ભરેલું ઉકાળેલું ડમ્પલિંગ – ભીડ ખેંચનારા હતા.
યુવાનોમાં આજકાલની ડિમાન્ડમાં રહેલી વાનગીઓને અનુરૂપ બનાવવા માટે મહિલાઓએ તેમની રેસિપીમાં ફેરફાર કરવાનું શરૂ કર્યું છે.
બિસરા ગામની અમૃતા એક્કા બાજરીના મોમોઝ બનાવે છે જે રેસ્ટોરાંમાં રિફાઈન્ડ લોટ (મેડા) વડે બનતા મોમોથી તદ્દન અલગ હોય છે.
“આનો હેતુ શહેરી યુવાનોને આકર્ષવાનો છે. કેટલીક ફ્રેન્ચાઈઝી તેમના શહેરી આઉટલેટ્સમાં માત્ર ડમ્પલિંગ ઓફર કરી રહી છે અને પૈસા કમાઈ રહી છે.
પરંતુ વપરાયેલ ઘટકો ઘણીવાર સ્વાસ્થ્યપ્રદ હોતા નથી,” એક્કા કહે છે.
તે રિફાઈન્ડ લોટને રાગી સાથે બદલે છે જે સ્વાસ્થ્ય માટે સારું છે. “અમે ઘરના બગીચાઓમાં ઉગાડવામાં આવતી શાકભાજીનો ઉપયોગ કરીએ છીએ
અને લોકોને તંદુરસ્ત વિકલ્પ આપવા માટે અમે અમારી પોતાની મસાલા બનાવીએ છીએ.
અમે તેમને મડવા મોમોસ કહીએ છીએ,” તેણી કહે છે. લિપ-સ્મેકીંગ આદિવાસી ભોજન એક્કાએ આતિથ્યમાં તેના રાગી ઉર્ફે માધવા મોમોઝ પીરસ્યા.
જેમણે મોમોઝ અને અન્ય આદિવાસી વાનગીઓનો સ્વાદ ચાખ્યો હતો તેઓએ મહિલાઓની રાંધણ કૌશલ્યની પ્રશંસા કરી હતી.
“અમે સ્ટાર હોટલો અને હાઈ-એન્ડ રેસ્ટોરન્ટ્સમાં ભોજનનો સ્વાદ ચાખ્યો છે
પરંતુ આવી લિપ-સ્મેકીંગ ડિલીસીસીસ ક્યારેય મળી નથી. ખોરાક સ્વાદિષ્ટ છે. અમે ઝારખંડમાં યુગોથી રહીએ છીએ
પરંતુ આવા ગ્રામીણ ખોરાક વિશે ક્યારેય સાંભળ્યું નથી,” જમશેદપુર સ્થિત વેપારી સત્યેન્દ્ર સિંહ કહે છે.
વિજય પ્રસાદ જેવા ઘણા મુલાકાતીઓ, એક સ્થાનિક યુવક, એવું લાગ્યું કે આવા સ્વદેશી ખોરાક સમૃદ્ધ આદિવાસી વારસાને પ્રતિબિંબિત કરે
છે અને તેને સાચવવાની જરૂર છે. તે એક કારણ છે કે ટાટા સ્ટીલ ફાઉન્ડેશને આતિથ્ય ફૂડ ફેસ્ટિવલનું આયોજન કર્યું હતું.
2014 થી દર નવેમ્બરમાં આયોજિત આદિવાસી કોન્ક્લેવ, સંવાદનો આ એક ભાગ છે. “આતિથ્ય 2017 માં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું
કારણ કે અમને જાણવા મળ્યું હતું કે આદિવાસી રસોડામાં મોટાભાગનો ખોરાક ધીમે ધીમે અદૃશ્ય થઈ રહ્યો છે
કારણ કે લોકો સમકાલીન ખાદ્ય વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા. અમે આદિવાસી ખોરાકને પુનર્જીવિત કરવા માગતા હતા,
” ટાટા સ્ટીલ ફાઉન્ડેશનના શુભ્રા આર, વિલેજ સ્ક્વેરને જણાવ્યું.
આદિવાસી મહિલાઓ માટે નવી આજીવિકા શુભ્રા કહે છે કે આ ઈવેન્ટનો હેતુ આદિવાસી મહિલાઓ માટે આજીવિકાની તકો ઊભી કરવાનો પણ છે.
ઘરના રસોઇયાઓમાંથી એક માયા સોરેન કહે છે, “અમારું ભોજન લોકોને આરોગ્યપ્રદ ખોરાક આપતી વખતે કમાવામાં મદદ કરી શકે છે.
ફૂડ બ્લોગર્સ પણ વારંવાર આવી ઘટનાઓ દ્વારા આદિવાસી વાનગીઓનું પ્રદર્શન કરવાની હિમાયત કરે છે.
“અહીં ઘણી જાતિઓ છે પરંતુ અમે તેમના વિશે અથવા તેમના ખોરાક વિશે વધુ જાણતા નથી.
આવા ઉત્સવોનું નિયમિત આયોજન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે જેથી તેમના ખોરાકને ઓળખ મળે
અને તેમના માટે આજીવિકાનું સાધન બને,” કોલકાતાના જાણીતા ફૂડ બ્લોગર ઈન્દ્રજીત લાહિરી કહે છે.
સત્યેન્દ્ર સિંહે સૂચવ્યું કે સરકારે આદિવાસી ફૂડ ફેસ્ટિવલને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પગલું ભરવું જોઈએ.
Thankyou for reading
